Şeker, günümüzde sofralarımızın vazgeçilmezi olmanın ötesinde, tarihin derinliklerine uzanan bir serüvene sahiptir. Şeker kamışının ve şeker pancarının keşfiyle başlayan bu yolculuk, kültürleri birleştiren, bilimsel gelişmelere kapı aralayan ve kıtalar arası rekabete yol açan stratejik bir ürüne dönüşmüştür.
Şeker Nedir?
Türk Dil Kurumu’na göre, şeker; şeker kamışı, şeker pancarı, patates, havuç, mısır, buğday vb. bitkilerin sap ve köklerinin öz suyundan veya nişastasından elde edilen, beyaz, suda eriyen, mayalanabilen ve genellikle tatlı olan maddelerin genel adıdır.
Doğadaki bazı bitkiler, güneş ışığını kullanarak fotosentez yoluyla şeker üretir. Bu bitkiler arasında şeker pancarı ve şeker kamışı, şeker oranının yüksek olması nedeniyle en doğal ve verimli seçeneklerdir.
Şekerin Tarihi
Şeker, insanlığın damaklarını tatlandıran ve kültürleri bir araya getiren, kökeni binlerce yıl öncesine dayanan bir lezzet kaynağıdır. Bu tatlı serüven, şeker kamışının ve şeker pancarının keşfiyle başlar ve günümüze kadar uzanan etkileyici bir tarihi barındırır.
MÖ 8000: Şekerin İlk Keşfi
Yeni Gine’nin yerlileri tarafından çiğnenerek içindeki tatlı özün fark edilmesi, şekerin tarih sahnesine ilk adımını attığı noktadır. Ancak, bu tatlı bitkiyi kültüre alarak yetiştirmeye yönelik ilk adımlar MÖ 8000 civarında atılmıştır.
MÖ 8000 – MS 600: Yayılma ve Kristalleşme
Şeker kamışı yetiştirme teknikleri, deniz tüccarları aracılığıyla Güneydoğu Asya, Çin ve Hindistan’a yayıldı. Şeker, Hindistan’da kristalleşerek ilk defa rafine edildi. Yunanlılar ve Romalılar, bu tatlı maddeyi Hindistan ziyaretleri sırasında öğrendiler ve tıbbi kayıtlarında kullanımını belirttiler.
0 – 350: Şekerin Avrupa’ya Yolculuğu
Yunanlılar ve Romalılar tarafından öğrenilen şeker, Avrupa’ya doğru yol alırken, özellikle Roma ve Yunan uygarlıklarının tıbbi pratiğinde kullanılmaya başlandı. İran’da şeker kamışı yetiştirme ve işleme teknikleri gelişime uğradı, bu da şekerin Akdeniz’e yayılmasına katkı sağladı.
640 – 650: Araplar ve Çin’in Rolü
Çin, Hindistan’dan edindiği teknolojiyi kullanarak şeker kamışı yetiştirme tekniklerini geliştirmeye başladı. İran’ı işgal eden Araplar, şeker kamışı ile tanıştılar ve bu bilgiyi Mısır, İran, Hindistan ve Akdeniz boyunca yaydılar.
800 – 900: Şeker Kamışının Yaygınlaşması
Şeker kamışı, Arap işgallerinin ardından Güney Avrupa’da, özellikle Sicilya ve İspanya’da yaygın olarak yetiştirilmeye başlandı. Avrupalı doktorlar, Arapların tıbbi kayıtlarından şekerin nasıl kullanılacağını öğrendiler. Mısırlılar, Arapların etkisi altında rafine etme sürecinde ustalaştılar ve en saf, en beyaz şekeri üretmeyi başardılar.
1096 – 1099: Haçlılar ve Şeker
Kudüs’ü ele geçiren Haçlılar, şeker üretimini kârlı bir iş olarak gördüler ve bu tatlı maddeyi Avrupa’ya getirdiler.
1101 – 1150: Avrupa’da Şeker İlginçliği
Avrupa’da şeker, bu dönemde giderek daha fazla ilgi gördü. Lübnan arazileri, şeker kamışı yetiştirmek ve Avrupa’ya ihraç etmek amacıyla kuruldu.
1402 – 1500: İspanyol Egemenliği ve Köleleştirme
İspanyollar, Kanarya Adaları’nı kolonileştirerek şeker kamışı tarlaları kurdu ve yerli halkı köleleştirerek şeker üretiminde çalıştırdı. Ancak, 1500 yılına gelindiğinde, ormanların tükenmesiyle şeker endüstrisi duraklama noktasına geldi.
1500 – 1540: Portekiz’in Rolü
Portekizliler, Brezilya’ya şeker kamışını getirerek şeker kamışı tarlaları kurdu. Bu süreç, teknolojik ilerlemelerin kaydedildiği bir dönemi işaret ederken, Yeni Dünya kolonileri, şeker üretiminde Avrupa’nın önüne geçti.
1550: Karayipler ve Güney Amerika’da Şeker Değerleniyor
Güney Amerika ve Karayipler’de yaklaşık 3000 şeker değirmeni inşa edildi.
1583: Köle İhracatı ve Portekiz Kolonileri
Portekiz kolonisi São Tomé, Brezilya’nın şeker üretim oranına yetişemeyince, köleleri Brezilya ve diğer Yeni Dünya adalarına şeker kamışı tarlalarında çalıştırmak amacıyla ihraç etmeye başladı.
1600: Şekerin Popülerliği Artıyor
Kahve, çay ve çikolatanın Avrupa’da yayılmasıyla birlikte şeker tüketimi büyük ölçüde arttı. Bu artan talep, düşük fiyatlarla birlikte köleliğin artmasına neden oldu. Yalnızca 17. yüzyılda, yarım milyondan fazla Afrikalı köle, şeker tarlalarında çalışmak üzere Brezilya’ya ve diğer Yeni Dünya kolonilerine gönderildi.
1658: Hollandalı Sömürgecilerin Katkısı
Hollandalı sömürgeciler, Güney Amerika ve Karayipler’e (Barbados, Virgin Adaları) şeker kamışını götürdü, bu da şeker endüstrisinin genişlemesine katkı sağladı.
1710 – 1770: Şekerin Avrupa İthalatındaki Rolü
Şeker, tüm Avrupa ithalatının %20’sini temsil ederek son derece popüler bir meta haline geldi. Bu dönemde, Batı Hint Adaları’ndaki İngiliz ve Fransız kolonileri, şekerin %80’ini üreterek sektörde öne çıktı.
1747: Şekerin Kimyasal Analizi
Alman kimyager Andreas Marggraf, pancarı analiz ederken kristalleşebildiğini ve şeker kamışı gibi tatlı bir madde içerdiğini keşfetti.
1768: Buharla Çalışan İlk Şeker Değirmeni
Jamaika’da inşa edilen buharla çalışan ilk şeker değirmeni, şeker üretiminde teknolojik bir devrimi başlattı.
1801: Franz Karl Achard ve Şeker Pancarı İşleme Tesisi
Marggraf’ın yardımcısı ve öğrencisi Franz Karl Achard, Polonya’nın ilk şeker pancarı işleme tesisini kurarak ticari anlamda bir adım atmış oldu.
1806: Fransa’da İlk Pancar Şekeri Fabrikaları
Fransa’da, Chelles, Saint-Ouen ve Domaine de Chanteloup’ta kurulan ilk üç pancar şekeri fabrikası, şeker endüstrisinin daha da yayılmasına olanak sağladı.
1793 – 1815: Şeker Pancarı Endüstrisinin Büyümesi
Napolyon Savaşları sırasında, İngiltere donanması, Fransa’nın yiyecek-içecek ithalatını engellemek amacıyla tüm limanları abluka altına alarak şeker ihtiyacını karşılamayı zorlaştırdı. Bu dönemde, şeker kamışının yerine geçen şeker pancarı tarımı Avrupa’da hızla yaygınlaştı.
1837: Şeker Pancarı Endüstrisinin Modernleşmesi
Franz Karl Achard’ın çalışmaları, şeker pancarı tarımını modernleştirmeye yönelik yoğunlaşarak, bugünkü şeker pancarının temelini oluşturdu. Fransız tohum şirketi Vilmorin, Achard’ın çalışmalarını ileri taşıyarak yüksek sakkaroz içeriğine sahip şeker pancarını üretti.
1837: İlk Alman Şeker Fabrikası
Almanya’nın Waghäusel şehrinde “Badische Gesellschaft für Zuckerfabrikation” adlı şeker fabrikası kuruldu.
1838: ABD’de İlk Pancardan Şeker Fabrikası
ABD’de, David Lee Child tarafından Massachusetts, Northampton’da pancardan şeker üreten ilk fabrika kuruldu.
1850: Melas Ayırma Tekniği
David Weston, Hawaii’de şeker üretiminde melastan ayrılmak için santrifüjleri kullanarak önemli bir teknolojik gelişmeyi başlattı.
1870 – 1890: Kaliforniya’da Şeker Pancarı Üretimi
Kaliforniya’da, ABD’nin ilk başarılı ticari şeker pancarı üretim merkezi faaliyete geçti. 1890’da Watsonville ve Alvarado’da pancardan şeker üreten fabrikalar kuruldu.
1900: Domino Şeker Markasının Kurulması
The American Sugar Refining Company (ASRC), ürettikleri tüm şekerleri tek bir marka altında pazarlamak için “Domino Şeker” markasını kurdu. 1907’de Amerika’daki şeker üretiminin %97’si ASRC tarafından kontrol ediliyordu.
1906: Kaliforniya’da Şeker Pancarı İşleme Tesisi
Claus Spreckles, Kaliforniya’da şeker pancarı fabrikası işleten ve C&H Şeker şirketini kuran kişiydi. Spreckles, Hawaii’de şeker üretimine hükmedene kadar büyük tarımsal alanları dönüştürdü. Günümüzde C&H, Domino Şekerinin bir parçasıdır.
1914: Şeker Araştırma Vakfı ve Renksiz Steril İnvert Şeker
ABD’de şeker endüstrisi üyeleri tarafından kurulan Şeker Araştırma Vakfı, renksiz steril invert şekerin patentini aldı.
1967: Yüksek Fruktozlu Mısır Şurubu
Yüksek fruktoz oranına sahip mısır şurubu sahneye çıktı, bu da şeker endüstrisinde önemli bir değişikliği temsil etti.
1998: Sukraloz ve Yapay Tatlandırıcılar
Şekerden 600 kat daha tatlı olan sukraloz, ABD’de kullanım için onaylandı. Bu dönemde yapay tatlandırıcılar, şekerin yerini alsa da sağlık açısından bazı endişelere neden oldu.
BUGÜN: Dünya Şeker Üretimi ve Tüketimi
Bugün, Brezilya, Hindistan, AB, Çin, Tayland, Rusya, ABD, Meksika, Pakistan ve Avustralya dünyanın en büyük şeker üreticisi ülkeleridir. Şeker kamışının oranı %76,1 iken şeker pancarının oranı %23,9’dur.
Türkiye, dünyada pancardan şeker üreten 4. büyük ülke ve Avrupa’da Fransa ve Almanya’nın ardından %6’lık oranla 3. büyük ülkedir.
Dünya şeker tüketimi 2019/20 döneminde 176,096 milyon tondur. Hindistan, AB, Çin, Brezilya, ABD, Endonezya, Rusya, Pakistan, Meksika ve Mısır gibi ülkeler dünyada şeker tüketiminin en fazla olduğu ülkelerdir.
Tarih boyunca şeker, kültürleri bir araya getiren, ticaret yollarını şekillendiren ve tüm dünyada keyifle tüketilen bir lezzet kaynağı olmuştur. Şekerin serüveni, teknolojik gelişmeler, keşifler ve kültürel etkileşimlerle dolu bir tatlı yolculuktur.
